اقتصاد اطلاعات در ایران

اقتصاد اطلاعات در ایران
اطلاعات یک منبع حیاتی برای پیشرفت علمی و اقتصادی در هر کشوری محسوب می­گردد. در این زمینه باید اذعان کرد که سطح تولید اطلاعات در کشور ما بسیار پایین است در واقع هنوز اهمیت اطلاعات شناخته نشده است. با توجه به پیشرفت­های فن­آوری­های نوین ما هنوز یکی از واردکنندگان اطلاعات کشورهای توسعه یافته هستیم.
امروزه با پیشرفت­ فن­آوری­های رایانه­ای و شبکه­های مختلف محمل­های اطلاعاتی نیز تغییر یافته است به عنوان مثال برخی از مجلات علمی لاتین تنها به صورت الکترونیکی ارائه می­شوند و شکل چاپی ندارند، در نتیجه لازمه استفاده از اطلاعات آن­ها عضویت در شبکه اینترنت، پرداخت حق عضویت برای استفاده الکترونیکی آن­ها و داشتن فن­آوری و ابزار مناسب است، بنابراین تنها افرادی قادر خواهند بود که از اطلاعات تولید شده کشورهای توسعه یافته استفاده کنند که از قبل ابزار مناسب را تهیه کرده باشند (نوروزی، 1376، ص52،54،55).
اما وضعیت اقتصاد کشور ما به مانند بسیاری از کشورهای درحال توسعه نوپا و درحال شکل گیری می­باشد. هنوز نتوانسته­ایم از نظر اقتصادی جایگاه مناسب و والایی را در بین کشورهای توسعه یافته کسب نماییم و این خود حاصل عوامل مختلفی است. برخی از این عوامل عبارتند از:

1ـ خصلت دوگانگی اقتصاد: در حال حاضر شکل­های تولید بیش از سرمایه­داری در کنار مناسبات تولید سرمایه­داری به حیات خود ادامه می­دهد و در این وضعیت بهینه­سازی تولیدکنندگان در بخش سنتی مصداق ندارد.
 
2ـ وابستگی فن­آوری: این وابستگی از عقب­ماندگی علمی و فنی کشور ناشی می­شود و هنوز استمرار دارد، این ویژگی در اتکای اقتصاد کشور به واردات ماشین­آلات، مواد واسته­ای و قطعات یدکی و نیز پرداخت حق انحصاری اثر، حق انحصاری اختراع بابت علائم تجاری و اطلاعات علمی و فنی مربوط به طراحی محصول و فر­آیندهای تولید منتهی می­شود.

3ـ اتکا اقتصاد ایران به صادرات تک محصولی نفت: این پدیده­ی شکنندگی اقتصاد ایران در رویارویی با حوادث جهان را بسیار افزایش داده است و تکانه­های مثبت و منفی داخلی و بین­المللی و نرخ بهره­برداری از ظرفیت­های کشور و نرخ انباشت سرمایه تأثیر عمیق می­گذارد (اطلاعات، 1381).
این مشکلات اقتصادی که گریبانگیر اقتصاد کشور است باعث شده هنوز اقتصاددانان ما درگیر مباحث اصلی همان­هایی که در بالا ذکر شد، باشند و مادامی که مسائل پایه­ای اقتصاد ما حل نشود مجال بحث و بررسی در مسائل نوین اقتصادی و اقتصاد اطلاعات نمی­باشد اما جای خوشبختی است که به تازگی اقتصاد ما قدم در راهی گذاشته است که به ناچار حاصل آن پرداختن به مباحث نوین اقتصادی و حرکت در جهت رفع وابستگی فن­آوری، خوداکتفایی و کسب درآمد می­باشد.
در زمینه تحقیق و توسعه در ایران به خاطر ضرورت و اهمیت موضوع، همه ساله اعتباراتی برای تحقیقات هزینه می­شود.اعتبارات تحقیقاتی از محل بودجه عمومی دولت 13 میلیارد ریال در سال 1357، با رشد متوسط سالانه 6/57 درصد، به 5/123 میلیارد ریال در سال 75 رسید و سهم اعتبارات پژوهش و فن­آوری تحقیقاتی و تولید ناخالصی سال 79 از کمترین میزان خود یعنی 31 درصد شروع و با روندی به صورت صعودی در سال 82 به بالاترین میزان خود یعنی نیم درصد رسیده است (حنفی نیری،1385).
اما این بذل و توجه به تحقیق و توسعه در مقابل کشورهای توسعه یافته سهم بسیار ناچیزی از اعتبارات بودجه را به خود اختصاص داده است و لازمه توسعه همه جانبه کشور نیاز به اختصاص اعتبارات مناسب با طرح­های فن­آوری و تحقیقی است.
مسئولان دولتی ایران ارزش بازار فن­آوری اطلاعات کشور را در سال 2005، نزدیک یک میلیون یورو (1500 میلیارد تومان) برآورد کرده­اند که به گفته کارشناسان بخش خصوصی، برآورد خوش­بینانه است. این در حالی است که بزرگترین شرکت ارتباطات دور آمریکا به نام اریزون[16] به تنهایی یک میلیارد و 500 میلیون (کمتر از دو میلیون دلار) درآمد داشته است (دهقانی، 1384).
 شاید این برآورد اظهار نظر خوش­بینانه­ای باشد اما در مقایسه با کشورهای توسعه یافته سهم بسیار ناچیزی از بازار فن­آوری اطلاعات در اختیار ما می­باشد.
یکی از ملاکهای مهم در توسعه هر کشور میزان تولیدات علمی اعضای هیأت علمی، پژوهشگران و محققان است که می­تواند نقش ارزنده­ای را در اقتصاد اطلاعات ایفا نماید. پژوهش­های بسیاری در این زمینه انجام شده است و نتایج ارزنده­ای بدست آمده است. در زیر به عنوان نمونه به یکی از این پژوهش­ها و نتایج حاصل از آن اشاره می­شود.
در پژوهشی که توسط فریده قاضی­پور با عنوان «بررسی عوامل هنجاری و سازمانی مؤثر بر میزان تولید علمی اعضای هیأت علمی جامعه­ی دانشگاهی و پژوهشی» انجام شده، نشان می­دهد که ایران از لحاظ چاپ مقالات در مقایسه با کشورهای توسعه یافته به نسبت جمعیت 100 برابر کمتر مقاله تولید می­کند. البته روشن است که در کشورهای ثروتمند بیش از کشورهای فقیر امکانات و ابزار پژوهش فراهم است. اما وقتی تولید علم را براساس تولید ناخالص داخلی بررسی می­کنیم، باز هم وضعیت ایران چندان خوب نیست. مثلاً جمعیت ایران در حدود جمعیت بریتانیاست، حال آن که تولید ناخالص داخلی ایران 600 میلیارد دلار، تقریباً 15 برابر کمتر از آن کشور است. پس به نظر می­رسد تولید علمی هم باید 15 برابر کمتر باشد اما چنین نیست، تولید مقاله در ایران 100 برابر کمتر است.
براساس نتایج این پژوهش، در سال 2000 مقالات منتشر شده در ایران به 1393 عنوان رسیده و این رقم نسبت به سال 1993 با 323 مقاله، افزایش3/4 برابر را نشان می‌دهد. به علاوه در بخش علوم تعداد مقالات از 299 به 1369 رسیده و 6/4 برابر شده است. ضمن آن که در سال 2000 جایگاه ایران از ردیف 55 به 41 رسیده. اما با توجه به توانمندی‌های بالقوه و نیروی انسانی موجود در حوزه­ی علمی کشور هنوز درصد بالایی از این نیرو در تولید علم مشارکت ندارند. به طوری که براساس تحقیقی که در سال 80 انجام گرفته بیش از 90 درصد از اعضای هیأت علمی کشور در چاپ مقالات شرکت ندارند.
به علاوه از لحاظ کیفی نیز کیفیت مقاله‌های ایرانی از میانگین جهانی پایین‌تر است. به طوری که اگر تعداد دفعات مراجعه به یک مقاله را به عنوان معیاری برای کیفیت آن مقاله در نظر بگیریم، آمارها نشان می‌دهد که کیفیت مقاله‌های تولید شده در ایران هم با میانگین جهانی فاصله­ی زیادی دارد. به عنوان مثال در سال 1996 ایران تقریباً 200 مقاله، در رشته‌های مختلف علوم پایه تولید کرده که اینها حدود 600 ارجاع داشته‌اند. یعنی سه ارجاع بازای هر مقاله. حال آن که میانگین جهانی بین چهار تا پنج ارجاع بازای هر مقاله است.
به علاوه محقق معتقد است کشوری که در فرآیند تولیدات علمی و فن‌آوری جهان نقشی برعهده ندارد و حتی در سبک دانش و آموزه‌های علمی کوشش نمی‌کند و اهداف مشخص و تعریف شده همراه با برنامه‌ریزی اجرایی ندارد، کمتر قادر است از یافته‌های دیگران استفاده کند و مجالی برای حضور پایدار در صحنهء بین‌الملل، توسعه و مدرنیته بیابد. به این ترتیب هر کشوری باید در پی ایجاد فرآیند بومی تولید علم باشد. زیرا شکاف عمیق و فزاینده ‌بین استانداردهای زندگی در کشورهای توسعه یافته و نیافته، ناشی از فاصله­ی علمی و فنی بین آن‌هاست و درواقع چیزی که ملت‌های غنی را از فقیر متمایز می‌کند، نه تنها تولید ثروت‌های مادی بلکه میزان تولید علمی و دستیابی به دانش بهره‌گیری مناسب از منابع موجود است (رحیمی سجاسی،1384).
با مطالعه این پژوهش و پژوهش­های مشابه می­توان نتیجه گرفت که سهم تولیدات علمی کشورمان از تولید ناخالص ملی و توسعه پایدار اقتصادی یا به عبارتی درآمد حاصل از فروش خدمات اطلاعاتی بسیار ناچیز و کم است.
  
ارائه راهکارهایی جهت بهبود وضع موجود
با توجه به آنچه در بالا به آن اشاره شد، سطح تولید اطلاعات در کشور ما بسیار پایین است و عملاً اطلاعات جایگاهی در تولید ناخاص ملی ندارد. برای بهبود وضعیت موجود و توجه به ارزش واقعی اطلاعات در زیر به برخی از عواملی که توجه به آنها موجب شکوفایی و توسعه اقتصادی کشور می­شود به آن اشاره می­شود:

1. ایجاد نظام ملی اطلاع­رسانی مناسب در کشور برای تولید، گردآوری، سازماندهی، مدیریت، اشاعه و مصرف اطلاعات ارزش­هایی که برای موفقیت ملی و سازمانی حاصل می­شود. با ایجاد نظام ملی اطلاع­رسانی ارزشهایی که برای موفقیت ملی و سازمانی حاصل می شود چنان است که می­بایست همه­ی تلاش­های لازم صورت گیرد تا اطمینان حاصل شود که همه­ی موانع برطرف شده، امکان لازم برای استفاده­ی مدیران از اطلاعات فراهم گردیده، و منابع اطلاعاتی به گونه­ای سامان یافته است که در مواقع لزوم اطلاعات کامل در دسترس قرار گیرد. این ارزش­ها عبارتند از:
نیروی کار بهتر که تعلیمات بهتری دیده­اند و توانایی بیشتری در رویارویی با مشکلات دارند؛
پیشرفت تولیدی بهتر مبتنی بر دانش بیشتر درباره­ی نیازهای مصرف کننده؛
مهندسی بهتر مبتنی بر دسترس­پذیر بودن اطلاعات علمی و فنی و استفاده از آن؛
بازاریابی بهتر شامل انتخاب بازارها و شیوه­ی دستیابی به آن­ها؛
داده­های اقتصادی بهتر برای تصمیم­گیری مناسب جهت سرمایه­گذاران و تخصیص منابع؛
مدیریت داخلی بهتر مبتنی بر استفاده از اطلاعات و فن­آوری­های همراه آن برای ارتباطات و تصمیم­گیری پیشرفته (هایس، 1381، ج1: ص267).

2. توسعه زیرساخت­ های فن­آوری­های اطلاعات و ارتباطات به صورت همگام و منظم در تمامی ساختارهای جامعه که یکی از تسهیلات آن زمینه دستیابی همگان اینترنت و اطلاعات فراهم می­کند و از نتایج آن بالا رفتن سطح آگاهی همگان و حركت به سوي جامعة دانايي محور است. برای رسیدن به این هدف باید:
پروژه‌هاي توسعة فناوري اطلاعات بايد از يك چارچوب كلان تبعيت كنند.
شرايط پروژة‌هاي توسعة فن­آوری اطلاعات هدفمندي، نظارت و پيگيري، ثبات و امكان پذيري است.
علت بسياري از مشكلات گام‌هاي توسعة فن­آوری اطلاعات، عدم همكاري دستگاه‌ها است.
دستگاهي معتبر، قوي و با ثبات بايد از نظر علمي مرجع فناوري اطلاعات باشد (راهبردهاي توسعة فناوري اطلاعات وارتباطات كشور، 1384).

3. ایجاد رابطه تنگاتنگ بین نیاز­های جامعه و تحقیقات دانشگاهی به عبارت دیگر وجود ارتباط میان دانشگاه و مراکز تحقیقاتی با بخش صنعت برای استفاده از تحقیقات کاربردی.

4. توجه به تحقیق و پژوهش از سوی مدیران و سازمان­های مختلف و جدی گرفتن تحقیقات که زمینه و بستر تشویق محققان و پژوهشگران به ادامه­ی کار و تحقیقات بیشتر را فراهم می­سازد.

5. ایجاد پایگاه­های اطلاعاتی به صورت پیوسته که در آن کلیه مقاله­ها، پژوهش­ها و یافته­های پژوهشگران کشور در آن قرار گیرد و بتواند به سهولت در اختیار متقاضیان اطلاعات قرارگیرد. نمونه این پایگاه­ها می­توان به پایگاه مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، اشاره کرد. اما این پایگاه اغلب شامل تمامی پژوهش­های انجام شده ثبت نمی­شود و پوشش موضوعی آن­ها محدود می­باشد.